Copyright Ó Psychiatria i Psychoterapia

ISSN 1895-3166

PSYCHIATRIA I PSYCHOTERAPIA. 2010; Tom 6, Nr 1: s.31-46.

  à wersja pdf 

Magdalena Chodak (1), Łukasz Barwiński (2)

AUTOAGRESJA JAKO FORMA RADZENIA SOBIE ZE STRESEM - BADANIA WŁASNE

SELF-AGGRESSION AS A FORM OF COPING WITH STRESS - A RESEARCH REPORT

1) Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Psychiatrii Collegium Medicum UJ, Kraków

Kierownik Zakładu: Prof. dr hab. Józef Krzysztof Gierowski

2) Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Dyrektor Instytutu: dr hab. Małgorzata Kossowska, prof. UJ

Streszczenie

Cel badań: Celem niniejszych badań była analiza zależności występujących pomiędzy autoagresją emocjonalną oraz fizyczną a formami radzenia sobie ze stresem. Poddano analizie związek autoagresji ze stylem radzenia sobie ze stresem jako globalną orientacją zaradczą. W dalszej kolejności przeanalizowano zależności pomiędzy autoagresją a specyficznymi strategiami radzenia sobie ze stresem. Dodatkowo przedmiotem analizy była relacja zachodząca pomiędzy tendencjami autoagresywnymi a poziomem poczucia koherencji i jego składowych.

Metoda: Oceny poziomu autoagresji dokonano w oparciu o Kwestionariusz Zachowań Impulsywnych (KZI). Do pomiaru stylów radzenia sobie ze stresem wykorzystano Kwestionariusz Radzenia Sobie (CISS). Do pomiaru strategii radzenia sobie ze stresem wykorzystano Kwestionariusz Strategiczne Podejście do Skali Radzenia Sobie (SACS). Poziom poczucia koherencji oraz jego składowe zmierzono Kwestionariuszem Orientacji Życiowej (SOC-29).

Wyniki: Uzyskane wyniki pokazują wyraźny związek autoagresji i preferencji do stosowania stylu skoncentrowanego na emocjach. Jednocześnie wydaje się, iż osoby autoagresywne znacznie rzadziej wybierają styl zadaniowy. Wykazano ponadto występowanie specyficznych deficytów w zakresie dostępnego osobom autoagresywnym repertuaru strategii radzenia sobie ze stresem. Wreszcie stwierdzono, że samouszkodzenia wiążą się ze znacznie obniżonym poziomem poczucia koherencji oraz jego składników.

Abstract

Objective: The aim of present research was to find if there are any relations between self-mutilation and forms of coping. At first it was analysed if coping styles, meant as a global orientation of a person, have any influence on one's predispositions to self-mutilation. Moreover the present study was focused on finding a correlation between self-mutilative behaviour and coping strategies - a specific forms of coping which depend on the specific conditions of situation. Finally it was tried to find if there is any relation between self-aggressiveness and the sense of coherence level.

Method: Questionnaire of Impulsive Behaviour (KZI) was used to assess an intensity of self-aggressiveness. The coping styles was measured by Coping Inventory for Stressful Situations (CISS). Coping strategies were diagnosed by Strategic Approach to Coping Scale (SACS). The sense of coherence level and its components were measured by Sense of Coherence Questionnaire (SOC-29).

Results: The results showed a significant effect between self-harm and coping styles. It was found that self-mutilators prefer to use emotional-oriented coping style and do not use task-oriented coping style. What is more, it was found that self-mutilators might be characterized as people with specific deficits in available coping strategies. Finally, the correlation between self-mutilation and a sense of coherence (SOC) was found - people who self-mutilate seem to show significantly lower level of SOC.

Słowa klucze: autoagresja, radzenie sobie, poczucie koherencji, zachowanie impulsywne

Keywords: self-aggression, coping, sense of coherence, impulsive behavior

Cel badań

Przeprowadzone badania miały na celu analizę zjawiska autoagresji jako swoiście rozumianej formy radzenia sobie ze stresem. Próbowano dokonać identyfikacji wzorca reagowania na sytuacje trudne charakterystycznego dla osób angażujących się w zachowania o autodestrukcyjnym charakterze. Poszukiwano związku pomiędzy nasileniem poziomu autoagresji a zubożeniem globalnej ilości i zróżnicowania strategii zaradczych. Dodatkowo uwzględniono zmienną w postaci poziomu poczucia koherencji, poszukując jego roli jako specyficznego rodzaju zasobu osobistego. Zasoby osobiste, stanowiące o elastyczności i skuteczności strategii radzenia sobie, mogą być czynnikiem ochronnym dla zachowania pełnej, ogólnej zdolności do konstruktywnego pokonywania napotykanych w życiu trudności. Zbadanie zależności występujących pomiędzy poziomem poczucia koherencji, poziomem autoagresji oraz stosowanymi strategiami/stylami radzenia sobie było również celem niniejszych badań. W ramach koncepcji salutogenezy dokonano zatem próby określenia związku pomiędzy: autoagresją, zasobami osobistymi w postaci poczucia koherencji oraz formami radzenia sobie ze stresem (strategiami zaradczymi oraz stylami radzenia sobie ze stresem).

Pytania i hipotezy badawcze

Przed przystąpieniem do niniejszych badań postawiono następujące pytania badawcze:

1. Z jakim stylem radzenia sobie związana jest autoagresja jeśli przyjąć, że może być ona traktowana jako specyficzna forma radzenia sobie ze stresem?

2. Czy osoby autoagresywne różnią się globalnym poziomem zróżnicowania wykorzystywanych strategii/stylów radzenia sobie w porównaniu z osobami, które nie ujawniają zachowań autoagresywnych?

3. Czy kształt i rozmiary dostępnego jednostce repertuaru strategii/stylów radzenia sobie ze stresem stanowić mogą czynnik ochronny/ryzyka występowania autoagresji jako sposobu na zredukowanie napięcia wywołanego przez czynniki stresowe?

4. Czy wysoki poziom poczucia koherencji, chroni jednostkę przed zachowaniem o charakterze autoagresji?

Sformułowano następujące hipotezy szczegółowe:

1. Wyższy poziom autoagresji fizycznej (AF) oraz autoagresji emocjonalnej (AE) będzie związany z mniejszym nasileniem stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ).

2. Wyższy poziom autoagresji emocjonalnej (AE) oraz autoagresji fizycznej (AF) będzie związany z większym nasileniem stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE).

3. Osoby osiągające wysokie wyniki skal autoagresji emocjonalnej (AE) oraz autoagresji fizycznej (AF) charakteryzować się będą innym repertuarem strategii radzenia w porównaniu z osobami osiągającymi niskie wyniki skal AE oraz AF.

4. Wyższy poziom poczucia koherencji (SOC-29) oraz jego składników (PZROZ, PZAR, PSENS) związany będzie z niższym poziomem autoagresji emocjonalnej (AE) oraz fizycznej (AF).

Osoby badane

W badaniach udział wzięły 102 osoby, w tym 66 kobiet oraz 36 mężczyzn. Osobami badanymi byli studenci krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej, kierunku lekarskiego Collegium Medicum UJ oraz osoby korzystające z poradnictwa (członkowie rodzin osób uzależnionych) Krakowskiego Centrum Terapii Uzależnień. Średnia wieku wyniosła 26,7 lat (odch. st. 9,66).

Narzędzia badawcze

Do pomiaru nasilenia skłonności autoagresywnych wykorzystano, skonstruowany przez Katarzynę Migdał w Zakładzie Psychologii Lekarskiej CM UJ, Kwestionariusz Zachowań Impulsywnych (KZI) [1]. Narzędzie opiera się na Inwentarzu Psychologicznym Syndromu Agresji (IPSA) Zbigniewa Gasia [2]. Podczas jego tworzenia wykorzystano pozycje skali I (samoagresja emocjonalna) IPSA, które dotyczą zachowań agresywnych skierowanych na samego siebie. KZI składa się z 32 pozycji. 31 z nich przyjmuje postać zdań twierdzących, jedno (pytanie nr 32) zaś ma formę pytania otwartego ("Dokonałem innej formy samouszkodzenia..."). Zadaniem osoby badanej jest zaznaczenie na 4-stopniowej skali w jakim stopniu dane stwierdzenie odnosi się do niej (zdecydowanie nie; raczej nie; raczej tak; zdecydowanie tak). Pierwsze 10 pozycji KZI wchodzi w skład skali autoagresji emocjonalnej (AE), pozostałe 22 pozycje należą do skali autoagresji fizycznej (AF). Obliczenie wyników następuje poprzez sumowanie wartości zaznaczonych odpowiedzi zgodnie z zasadą 0=zdecydowanie nie; 1=raczej nie; 2=raczej tak; 3=zdecydowanie tak. Maksymalna ilość punktów w skali AE wynosiła zatem 30, dla skali AF 66. Im wyższy wynik punktowy uzyskuje osoba badana tym większego nasilenia tendencji wchodzących w skład danej skali można się u niej spodziewać. Nie oblicza się wyniku łącznego - skale AE oraz AF są od siebie niezależne. Ponieważ narzędzie to nie zostało dotąd wystandaryzowane ani znormalizowane wykorzystano procedurę podziału wyników całej grupy względem mediany. W ten sposób KZI uzyskało własność narzędzia, za pomocą którego możliwa jest selekcja osób do grup o niskim i wysokim poziomie nasilenia autoagresji (zarówno AE jak i AF). Dla porównania warto wspomnieć, że w badaniach Brzeskiej przyjęto nawet, że aby dana osoba badana została zakwalifikowana do grupy o wysokim poziomie autoagresji wystarczy zaznaczenie przynajmniej jednego rodzaju samouszkodzeń [3]. Analiza rzetelności, jaką przeprowadzono wykonując wstępne badanie pilotażowe wykazała, iż poziom zgodności wewnętrznej skal KZI osiągnął zadowalającą wartość

(α Cronbacha 0,86 dla skali AE oraz α Cronbacha 0,87 dla skali AF).

            Wykorzystano ponadto Kwestionariusz Radzenia Sobie CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) Endlera i Parkera [4] w obrębie którego dokonano pomiaru stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ), stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE), stylu skoncentrowanego na unikaniu (SSU), odwracania uwagi/angażowania się w czynności zastępcze (ACZ), poszukiwania kontaktów społecznych (PKT). Wykorzystano polską adaptację Szczepaniaka Strelaua oraz Wrześniewskiego [5, 6]. Kwestionariusz zawiera 48 stwierdzeń dotyczących różnych zachowań, podejmowanych przez ludzi w sytuacjach stresowych. Kwestionariusz składa się trzech skal. Podskale ACZ oraz PKT stanowią rozszerzenie skali "styl skoncentrowany na unikaniu" (SSU). Zadaniem osoby badanej jest określenie, na pięciostopniowej skali (od 1 - nigdy do 5 - bardzo często) w jakim stopniu każde z podanych stwierdzeń dotyczy właśnie jej. Każda skala składa się z 16 pozycji, osoby badane mogą więc uzyskać wynik w przedziale 16-80 pkt. Wynik dla każdej skali sumuje się oddzielnie zgodnie z kluczem.

            Kwestionariusz Strategiczne Podejście do Skali Radzenia Sobie (Strategic Approach to Coping Scale - SACS) Hobfolla [7] wykorzystany został do pomiaru strategii radzenia sobie wyodrębnionych w ramach wieloosiowego modelu radzenia sobie Hobfolla. Użyta została wersja sytuacyjna SACS składająca się z 52 stwierdzeń opisujących możliwe zachowania w obliczu sytuacji stresowej. Stwierdzenia mają formę zdań w czasie przeszłym, tym samym odnoszą się do uprzednich doświadczeń osoby badanej. Poszczególne pozycje odpowiadają 9 skalom wyodrębnionym zgodnie z wieloosiowym modelem radzenia sobie. Kwestionariusz złożony jest z następujących skal: działania asertywne (DA), unikanie (U), poszukiwanie wsparcia społecznego (PWS), działania ostrożne (DO), współpraca społeczna (WS), działanie instynktowne (DI), działanie agresywne (DAGR), działanie antyspołeczne (DANT), działanie "nie wprost" (DNW). Zadaniem osoby badanej jest określenie na 5-stopniowej skali stopnia, w jakim dane stwierdzenie się do niej odnosi (1-"wcale tak nie robiłem"; 5-"zdecydowanie tak robiłem"). Wyniki uzyskuje się sumując wartości punktowe poszczególnych odpowiedzi posługując się kluczem. Następnie oblicza się wartości poszczególnych skal uzyskując obraz preferowanych przez badanego strategii radzenia sobie ze stresem. W Polsce używane bywa tłumaczenie SACS autorstwa Zabielskiego i Polityńskiej [8] w badaniach posłużono się jednak wersją zamieszczoną w publikacji Hobfolla [7].

            Do pomiaru poziomu poczucia koherencji wykorzystano Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) A. Antonovsky'ego [9], pozwalający określić zarówno globalny poziom poczucia koherencji, jak i nasilenie wchodzących w jego skład elementów: poczucia zrozumiałości (PZROZ), poczucia zaradności (PZAR), poczucia sensowności (PSENS). Kwestionariusz składa się z 29 pytań. Przy każdym pytaniu zaznaczyć można jedną z 7 możliwych odpowiedzi. Zadaniem osoby badanej jest ocena, w jakim stopniu dane pytanie do niej się odnosi poprzez dokonanie wyboru na 7-stopniowej skali. Obliczanie wyników polega na zsumowaniu dokonanych ocen dla poszczególnych pytań przy wykorzystaniu klucza odpowiedzi. Uzyskanie wysokiego wyniku związane jest z silnym poczuciem koherencji.

Procedura badawcza

Wszystkie wykorzystane w trakcie przeprowadzonych badań narzędzia miały formę samoopisu. Osoby badane, po udzieleniu im informacji na temat celu oraz przebiegu badań, proszone były o wypełnienie kolejno KZI, CISS, SACS oraz SOC-29 zgodnie z instrukcją zawartą w każdym z narzędzi. Badanie przeprowadzano w umówionym, dogodnym dla badanych terminie. W przypadku klientów Poradni tak dobierano czas badania aby uniknąć jego przeprowadzenia w bezpośredniej bliskości udzielanego poradnictwa. Nie ustalono sztywnych granic czasu na wypełnienie kwestionariuszy. Ponadto osoby badane zostały poinformowane o poufności zbieranych danych oraz zapewnione, iż uzyskane podczas badań wyniki będą wykorzystane jedynie do celów naukowych.

Wyniki

Analizy statystyczne wyników przeprowadzone zostały przy wykorzystaniu pakietu statystycznego SPSS v.15.0 dla Windows. W celu stwierdzenia zależności pomiędzy zmiennymi zastosowano analizę regresji (krokową, postępującą) oraz analizę korelacji (r Pearsona). Do testowania różnic pomiędzy średnimi posłużono się testem t - Studenta.

            Jak wspomniano wcześniej do skategoryzowania zmiennej autoagresja emocjonalna (AE) oraz autoagresja fizyczna (AF) posłużono się podziałem według mediany. Wyniki mieszczące się poniżej mediany skategoryzowano jako niskie, wyniki powyżej mediany jako wysokie. Podziału dokonano aby wyodrębnić dwie grupy osób o niskim i wysokim poziomie AE oraz AF w celu stwierdzenia różnic pomiędzy nimi.

            Przeprowadzona analiza statystyczna, wykorzystująca test t Studenta, wykazała istotne statystycznie różnice pomiędzy grupami osiągającymi wysokie i niskie wyniki autoagresji emocjonalnej (AE) w preferencjach stosowania stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ) oraz na emocjach (SSE). Osoby uzyskujące wysokie wyniki AE istotnie rzadziej stosują styl skoncentrowany na zadaniu w przeciwieństwie do osób uzyskujących niskie wyniki AE (t=4,6; p<0,001). Jednocześnie analiza wykazała, że osoby uzyskujące wysokie wyniki AE znacznie częściej stosują styl skoncentrowany na emocjach niż osoby uzyskujące niskie wyniki autoagresji emocjonalnej (AE), (t=-5,82; p<0,001). Warto wspomnieć również, iż istotna statystycznie okazała się różnica pomiędzy oboma grupami w zakresie zmiennej angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ). Osoby o wysokim poziomie AE częściej stosują ten styl (t=-2,47; p<0,01).

            Analiza różnic pomiędzy grupami o niskim i wysokim poziomie autoagresji fizycznej (AF) także wykazała pewne, istotne statystycznie, różnice. Wyniki pokazują, że osoby o wysokim poziomie AF rzadziej stosują styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ) w porównaniu z osobami, które uzyskały niskie nasilenie AF (t=2,96; p<0,01). Ponadto osoby o wysokim poziomie AF częściej stosują styl skoncentrowany na emocjach (SSE) w porównaniu z osobami uzyskującymi niskie wyniki AF (t=-2,23; p<0,05).

            Jeśli chodzi o zróżnicowanie w stosowanych strategiach radzenia sobie ze stresem, mierzonych przy pomocy Kwestionariusza SACS, analiza przeprowadzona przy wykorzystaniu testu t - Studenta wykazała istotne statystycznie różnice pomiędzy grupami o niskich i wysokich wynikach AE. Osoby autoagresywne emocjonalnie (osiągające wysokie wyniki AE) istotnie rzadziej stosują działanie asertywne (DA) w porównaniu z osobami o niskiej autoagresji emocjonalnej (AE) (t=3,59; p<0,001). Podobna zależność dotyczy poszukiwania wsparcia społecznego (PWS) - strategia ta również częściej stosowana jest przez osoby o niskim poziomie AE (t=2,55; p<0,01). Pozostałe różnice nie osiągnęły poziomu istotności statystycznej. Warto jednak wspomnieć, iż bliska istotności była różnica dotycząca działań ostrożnych (DO). Osoby o wysokim poziomie autoagresji emocjonalnej zdają się rzadziej wybierać i stosować tę strategię w porównaniu z osobami o niskim poziomie AE (t=1,97; p=0,052).

            Analiza różnic w repertuarze stosowanych strategii radzenia u osób o niskim i wysokim poziomie autoagresji fizycznej (AF) ujawniła tylko jedną istotną statystycznie zależność. Osoby o niskim poziomie autoagresji fizycznej częściej wybierają działania ostrożne (DO) w porównaniu z osobami o wysokim poziomie AF (t=2,68; p<0,001). Bliska istotności statystycznej okazała się różnica dotycząca preferencji wobec strategii poszukiwanie wsparcia społecznego (PWS). Osoby o wysokiej AF wydają się rzadziej stosować PWS w porównaniu do osób o niskim poziomie AF (t=1,89; p=0,06).

            Wyniki uzyskane podczas przeprowadzonych badań pokazały również bardzo wyraźne różnice, występujące pomiędzy grupami osób osiągającymi niskie i wysokie nasilenie autoagresji i to zarówno emocjonalnej jak i fizycznej, dotyczące poziomu poczucia koherencji. Co więcej równie silne różnice uwidoczniły się jeśli chodzi o poszczególne składniki poczucia koherencji. Wszystkie zidentyfikowane zależności osiągnęły poziom istotności statystycznej p<0,001. Wszystkie efekty cechują się tym samym kierunkiem, tzn. wyższy poziom autoagresji - zarówno fizycznej jak i emocjonalnej - idzie w parze z obniżonym poziomem poczucia koherencji i jego składowych (tabela 1, 2).

Tabela 1. Test t -Studenta. Autoagresja emocjonalna (AE) a poczucie koherencji

(PZROZ - poczucie zrozumiałości; PZAR - poczucie zaradności; PSENS - poczucie sensowności; SOC29 - poczucie koherencji)

Tabela 2. Test t - Studenta. Autoagresja fizyczna (AF) a poczucie koherencji.

(PZROZ - poczucie zrozumiałości; PZAR - poczucie zaradności; PSENS - poczucie sensowności; SOC29 - poczucie koherencji)

w celu kontynuacji artykułu proszę kliknąć link:

http://www.psychiatriapsychoterapia.pl/?a=article